Monday, August 24, 2009

Astrid, 30


Kakatuwa’y
ni minsan
di ka nagdalamhati

Malinaw ang tanaw na iyon
sa iyo, payak na landas
hawan sa talahib/bato
gasgas na palad talampakan
tuhod sugat-sugat sa
tisod sa mga katagang bato
sa pahina ng blankong papel

ganunpama’y inukit
ng walang patumangga
ang saya hiwaga kababalaghan
may katotohanan
salaysay may saysay
mapagpalaya sa kaukahan
gaano man kamusmos

bawat sandali’y sa iyo’y
diklap ng ilaw ng alitaptap
sa pangaraping aabutin
pagkat araw at gabi
ay pagmamadali sa iyong
huwag abutan ng hatinggabi
gano man nagbabadyang
maupos...

Kakatuwa’y
ni minsan ay di ka
nagdalamhati.

Ang mahiwagang bulong

Maikling kwento ni Lem Garcellano

Bulong iyong mahiwaga, usal na mga katagang salasalabid, may kahulugang isa lamang ang nakauunawa. Kapangyarihan iyong nanunuot sa labindalawang dyolens ni Tyan, kapurit, butas-butas ang kabilugang bubog sa upak ng mga nagtangkang bumasag. Mga palatandan iyong sanay makipagbasagan ng mukha, tulad ni Tyan, batikan sa laban kung saan laging uwi ang korona - tanyag sa kasinggulang na labindalawa, buto’t balat, sunog sa araw at ihip ng hanging maalat, sa Pulong iyon - tatlumpung minuto’ng layo sa bangka-de-motor mula Naujan, Oriental Mindoro. Tyan Mamamasag ang bansag, tsampiyon sa guhit na bilog.

Ngunit ngayong agawang hapon at takipsilim, basag ang nguso sa kamao ng amang may tamang alkohol, kararating mula sa maghapong tunggaan ng tuba sa niyugan ni Tiyagong Lambat, binyag na bansag sa galing sa pangisdaan.
“Tahng-nah! An ina mho, ha, Bastyan ka?“ sigaw ng pasuray-suray na ama, buteteng tiya’y nanlalagkit sa pawis at tubig-dagat, putikang karsonsilyo, paa’t binti’t may dugo ang kalbong bumbunan sa pagkakatisod sa niyugan, malamang.

“Ay, nasa lola, e. Na-hiram ng bigas.” patantiyang bulong.

“Tahng-nah! Mahg-dilihensha ka!” sunod ay pakawalang suntok, salong-salo ng nguso ng anak, titilapon at babalandra sa imbakan ng panggatong sa ilalim ng kalan, matatabig ang abo’t aalibukay, pupuwing sa kanang mata pamuntirya sa guhit na bilog. Kasunod ay igkas ng putikang paa, sapol sa bato ang anak kung saan duon lagi ang tadyak kung kaya’t di katakatakang madalas nababalisawsaw.

Bago abutan ng hataw ng panggatong, nakatalon sa bulok na pintong kawayan ng kubong naghihintay na lamang ng isang mabangis na hatsing bago mabuwal. Kubo iyong alay sa asawa nang makasal, noong panahong parang pulot-pukyutan ang tulo ng pag-ibig na handog sa kasuyo makasal lamang. At ngayong si Tyan ay talabata, at kapatid na Bebeng ay magli-lima, said na ang pulot na kinutkot ng langgam at bukbok, ngayo’y haligi’t dingding na sawali at bulok na pawid na bubong ang inuubos.

“Leh-tseh pa-lamuh-nin! Wah-lang pah-kinabang…hinayu-phak! Buh-malek kah-yo sha tyan ng tang-ina mo-hh!” sasalampak sa ihi at tae ni Pulgas, malas na asong nagtitiyaga sa dahon at sanga ng kamatsileng hapunan.
“Lehtseng baba-eh ka… walang gha-wa kundi tumihaya, mag-antahy ng bhi-yaya… kuma-en… um-eyak…magshum-bong sha enha…leh-tshe kah-yo la’at! Abah-lah sha bo-hay kho! Tang-na nyo!” at matatahimik sa pagsapok ng antok-alkohol sa utak. Mapapalaot sa pusod ng dagat Mindoro kung saan nalunod ang kapalaran, sa pulo kung saan nakikitirik ng bahay, magkakahati sa pag-asang mahagkan ni bathala ang sagwan. Sisiirin pa ang pusod kung saan nalambat ang asawa sa Cambridge, sa Quezon City, duon sa ibabaw ng tulay, kapitbarong-barungan sa karagatan ng maynila kung saan inalat ng kapalaran; paggaod pauwi sa Pulo upang makitirik uli; pagsuong muli sa lansang kinamumuhian mabuhay lamang o ikamamatay sakaling masabat ng pirating Intsik o Malay sa laot, o kaya’y masakote ng mga Patrol boat ng Navy daw na hahakot sa kaunting napangisda o kung malasi’y abutan ng bagyo tulad nuong nakaraang buwan nang himalang nasagip ng navy patrol boat malapit sa Marinduque; at asawang walang ganang maglako kahit bukayo; at ni hindi mapa-aral sa bayan ang anak na sa kaniya’y lumalaking ilag; at nuong araw na naloko ng rekruter, simot ang naipong trenta mil na inipon ng biyenan sa loob ng tatlumpung taon – kahit nagsumbong pa sa mga kinaukulan sa kapitolyo sa bayan, kaso’y walang pinatunguhan dahil kamag-anak pala ni gob – yung kulong sa Munti dahil pinatay ang pulitkong kalaban – ng letseng rekruter; at mapaghilo sa lakas ng alon sa laot. Paano pa nga kaya lalangoy gayong hilo agad kahit maliit na alon?

“Tahng-na nyo!” sigaw nitong naalimpungatan sa tila bangungot, sigaw na unti-unting maglalaho sa ihip ng hanging habagat sa hapong iyon…hanggang mapaos at maghilik sa tabi ni Pulgas.

Walang naiba sa hapong iyon, sa umaga, tanghali at hapong humahapon araw-araw sa maikling buhay ni Tyan. Bagama’t basag lagi ang nguso sa loob ng kubong gigiray-giray, paglabas sa parang, duon sa daang matutulis at malalaki ang bato, lubog sa putik na kadalasa’y lubluban ng kalabaw, tambayan ng makamandag na lamok malarya’ng dulot, sa ilalim ng matarik at matabang kawayan, sa lupang may sapin ng nabubulok na dahon, kung saan may isang guhit na bilog na kanlungan ng mga dyolens na madalas mapulbos, ang nagiisang astig ay si Tyang Mamamasag.

“Laban na!” hamon ng dalawang batang mukhang basahan, sa lasa’y pinagpasasaan ng mga insektong gubat sa paghihintay sa pagdaan ni Tyan.

Ay, di. a… puntahan ko pa si Nanang, e!” iwas ni Tyan.

“Ay duwag, e!. Bago’ng dyolens ko…o…o…bilog na bilog…makinis ang bubog,” yabang ng isang tulo-uhog sa isang butas ng ilong, sa hitsura’y pahid-sipon sa kanang manggas kung kaya’t wari’y maaari nang tamnan ng palay sa kapal ng putik na may pataba.

Di makatiis si Tyan. Mapang-akit ang tunog ng nababasag na makinis na dyolen sa taynga.
“Huuu…wala yan , e…kahit bago, sampitik ko lang basag yan!” yabang nya.

“Ay sya ka! Basagin kong mukha mo, napala mo?” sulpot ng halimaw sa likod ni Tyan, naka-amba ang kamao, bumubuga ng imburnal na hinga ang bunganga, sinlaki at simpangit ng kapre, itimang balat na sunog sa apoy ng impiyerno – si Butsug na kapag talo sa basagan ng dyolens ay nananapak.

“Basag ang dyolens mo ngayon! Ha! Me bulong na rin ito, a!” yabang ni Butsug.

“Ha! Kailan pa? Kung di pa laging basag…”singit ng unang uhugin.

“Ulol! Mahiwaga na nga ‘to…binulungan ko rin ‘to!” dagdag pa ni Butsug.

“Mangagaya ka e. Me tatalo pa kaya sa bulong ni Tyan?” paalala ng pangalawang uhugin kay Butsog kung kaya tikom agad ang bibig.

“Ala’y laban ako e!” bulong ni Tyan, sabay bunot sa kapirasong bulaklaking telang pinunit sa sirang kurtina, sing-itim ng ilalim ng look ng Naujan sa dumi, may singaw ng mabagsik na asupreng halimuyak na ikadadahak ng plema ng kalaban.

“Ep, ay walang upakan, pag natalo, e!.,” paalala ni Tyan.

“Payag!” sagot ng tatlo.

“Basag ka sa bulong ko…turo yata ng sirena ito sa laot, e!” yabang ni Butsug.

“Sirena raw! Baka si-ra-na!” bunghalit ng tawa ng dalawang uhugin, lumobo pa ang ilong sa sipon na di nasinghot.
“Kayo yun! Ala! Laban na nga, e!” sigaw na pikon ni Butsug.

Susukot-sukot na lulupagi ang tatlo sa lupa. Sa ilalim ng nagbabadyang ulap Mindoro, inilatag ni Butsug ang kanilang dyolens sa loob ng maliit na guhit na bilog, hinimas-himas ang mga bilog na bubog, animo alagang itlog hinihintay mapisa ang pangarap na basagin ang dyolens ni Tyan. Iyon ang gawi, ngunit sa hapong iyon, lalo niyang pasisklabin ang asar ni Butsug: dyolens nya ang papagitna sa guhit na bilog.

“Yabang! Ay sya, ay sige!” pandidilat ni Butsug.

Inalog-alog ni Tyan ang dyolens sa balutan, inilapat sa putok na labi at palihim na nagbitaw ng mahiwagang bulong - mahina, ka-tunog ay sagitsit ng singaw ng sumu-subong kanin sa palayok. Lumapad ang punong-tenga ng kalaro sa pag-asang masalo ang mga katagang pabaon ni Tyan. Ngunit kahit may naulinig, kakaiba ang tunog at mabilis tinangay ng hangin. Sabihin pa, lalong nakiliti si Tyan sa ikinikilos ng katunggali. Damdam niya ang kabog na kanilang dibdib – parang dagumok ng suntok ng ama; parang palahaw ng ina sa lagapak ng sampal ng ama, sa lakas ay sapat upang matauhan at maliwanagang ang laban ay nasa guhit na bilog.

“Are, o, ay basagin nga?” panunuya niya.

Tumulo ang laway ng tatlo, nagputik nang pahirin ng braso. Sabay na sinangkalang sa pagitan ng hinalalaki at hintuturo ang mga bagong biling dyolens, nagsingkitan ang mata sa pagpuntirya, inipit ang paghinga, igting–litid na pinitik ang kani-kanilang sandata. Parang umigkas na panang-pangisda ang mga bilog na bubog. Sa kabilugan nito’y umalon ang hangin parang bomba atomika, nauna pa sa bolang dumapo sa dyolens ni Tyan, kasunod ang bolang bubog sumapol, sumambulat, nagsabog ng alikabok, saboy pakalawakan, nangningning animo mga bituin, nabiyak ang lambong na ulap at nagpa-tuloy ng liwanag, liwanag iyong tanglaw kahit sandali sa matamis na ngiti ng tsampiyon sa guhit na bilog.

Sayad sa lupa ang panga ng tatlong kalaro ni Tyan, tigalgal, pigil ang sipong isisinga. Si Butsug nama’y higop ang dumi ng hanging ipupuno sa dibdib upang pangunahan ang sambulat ng iyak, may ambang suntok kay Tyan na abot taynga ang gilit ng mata sa laki ng tuwa.

“E, e! Usapan nga e, alang upakan e!”

Usapan nga iyong marangal. Kaya’t sasansalain ni Butsug ang poot sa tikom na palad, huhupa ang pangangatal, papalitan ng nakatutureteng atungal, daig ang nanganganak na kalabaw.

“Galing talaga ng bulong mo Tyan, ay turuan mo nga kame, e!” ungot ng dalawa.

“Lihim nga e!” sagot ni Tyang sumasakit ang tiyan sa katatawa.

“May araw ka rin, Tyan! Gaganti ako, e!” sigaw ni Butsug sabay takbo, bahag ang buntot.

- 0 -

Mayo, umaalimpuyo ang dagat sa haplit ng masamang sumpong ng habagat, daluyong ng alon ay tumitibag sa malalaking tipak ng bato sa dalampasigan kung saan nagkakanlong si Tyan matapos bigwasan ni Tatang, sapol sa sintido. Nagsara na ang namamagang kaliwang mata ngunit manhid sa tumitibok nitong hapdi dala wari ng lamig ng tubig at ragasa ng hangin. Ayaw umuwi sa kubo, ano nga naman ang daratnan? Kung wala si Tatang, naroon naman si Nanang nangangaykay sa kilabot, nauutal sa lagim na lalatay anumang sandali. Urong-sulong, tulad ng along raragasa pasugod sa buhangin at pagsadsad ay panawan ng sigla, uurong, susukot-sukot pabalik sa kumukulong laot. Nagtatalo man ang damdamin, anupa't mananaig ang puso ata dadalo sa Nanang na walang kalaban-laban at kapatid na iyak lamang ang tanging pananggalang sa kaguluhang di maunawaan.

Kalat na ang dilim nang marating ni Tyan ang kubo na ngayo'y kumakalog parang dyolens sa sumpong ni habagat. Madaratna’y si Nanang, nakaluhod sa sahig na tilad na kawayan, sa harap ng tastas na larawan ni Hesus na nakasabit sa dingding na sawali, kilik ang anak na babae, at sa mukha ay bakat ang agos ng luhang tila umuka ng ilog sa pisngi...at dugo.

“Nanang! Ay, dugo na 'yang ulo mo, e!” tarantang hagulhol ni Tyan, pumunit ng kapirasong tela sa damit at pagkuwa'y ipinahid sa noo ng inang putok sa tama ng aywan, suntok o tadyak o untog, wala siyang pakialam basta dugo'y agad maampat, at sa huli’y mayakap ang ina sa paniniwalang mapapawi ng kaniyang init ang sakit nitong nadarama.

Mahigpit ang yakap na iyon, animo pumipigil sa alimpuyo ng mga alon, o panangga sa haplit ni habagat sa kubong wala nang tibay na taglay. Bigla, kumawala ang ina, nanginginig ang katawang basa ng pawis at dugo. Ipo-ipong umikot sa maliit na kabahayan, hinalungkat ang mga sulok: tabi ng haligi, likod ng pintong kawayan, ilalim ng kalan, ibabaw ng paminggalan, mga kahon, aparador - alimpuyo itong isinabog ang kagamitan.

“Itago ang itak! Kutsilyo! Sinturon! Baka mahawakan ng Tatang mo!”

Nanlalabo man ang paninging binabaha ng luha, sinugod ni Tyan ang mga singit, kili-kili, pwet, alak-alakan ng kubo; hinalukay ang kubong mistulang bituka ng ama; kinalkal ang tangkal ng manok na walang laman; sinuyod ang babuyang wala nang alaga; kinapa ang higaan ni Pulgas; binaligtad ang mundo mailigtas lamang sa halimaw ang ina…di naglao’y sinugpo ng lamig ng pawis at pagod ang init ng poot. Ang haplit ng habagat ngayon, sa piling ng ina, ay malambing na simoy ng hanging amihan, may hatid na samyo ng punong-kahoy at luntiang dahon; ang ragasa ng alon ay matining na patak ng malinis na tubig-ulan sa bubong, sa pagitan ng pawid, na tumutulo sa pagal na katawan, alay ay kapayapaan sa ina habang nahihimbing sa yakap ni Tyan. Malalim ang hugot ng hininga ng mag-iina, kapayapaa’y nalalarawan sa pasa-pasang mukha na kahit ilang sandali’y nakamit ang pinipitang katahimikan.

“Tahng-nha nyoh! ‘ala gang tuhyong damet dine, a! ‘Oy babae kah, bha-ngon tamad!” Mga sigaw iyon, mga mura iyon, mga katagang latigo iyong humiwa sa manipis na kapayapaang sandaling nagduyan sa mag-iina. Animo ginugutay ang himaymay ng laman ni Tyan, batid ang kasunod na kabuktutang aywan kung tanging Tatang lamang niya ang may sikmurang magpataw sa Nanang niyang walang kalaban-laban. Sino ang tatakbuhang saklolo? Sino ang magtatanggol sa kapahamakan? Malayo ang mga kapitbahay bagamat isang buntunhininga lamang ang agwat. Ngunit sino sila upang makialam? Sa kanila ring kubo’y may lihim na akala nila’y sila lamang ang nakaka-alam. Sino ang magtatangka mamagitan at humarap sa poot ng isang taong walang bukas na patutunguhan? Wala…wala kundi isa-alang-alang ang kapalaran sa hiwaga ng mga kaibigang bilog na bubog. Sa gitna ng mga hataw at sigaw, sisimulan niya ang seremonya, isa-isa, kakapain ng daliri ang iniingatang labindalawang kaibigan.

“Kunin ninyo lahat ng sakit…” bulong ni Tyan, pigil pawalan ang iyak at hiyaw, tutop ang bibig ng kapatid at yakap ang ina. Patuloy ang dasal, ang pakiusap sa labindalawang bubog na saksi sa pasakit ng isang ina, anak at kapatid. Labindalawang dyolens iyong imbakan ng latay, sugat, bukol, palahaw ng ina, kapatid, hagupit ng sinturon sa binti, katawan, braso, mukha, sampal at tadyak at suntok at kalmot sa kanyang ina…Isa, dalawa, tatlo…di mabilang ang patak ng ulan, nilulunod ang mga sigaw na hinihigop ng labindalawang bilog na bubog. At duon sa kanilang pusod, sa malawak na kulunga’y ipipinid ang nagsiksikang lunggati at lungkot, ang bahaw na tinig na sa kawala’y pumapalaot upang di na muling magbalik.

Magigising ang katinuan ni Tyan sa tabi ng tapayan ng inuming tubig. Mabubungaran ang inang nagliinis ng mga pantal, pasa at sugat sa tulong ng kapatid. Ang ama’y nakabulagta sa sulok, upos ang lakas sa bangis ng tuba at pagod, sa kandungan ni Pulgas, galising aso.

- 0 -

Bughaw ang sungaw ng madaling-araw sa dalampasigan ng Pulo. Alas-singko pa ‘y nagbabantay na ang mga kapitbahay at mamimili sa pagdating ng mga mangingisdang nagsipag-palaot kaninang bata pa ang umaga. Maganda ang kanilang pakiramdam sa kapa sa panahon – mala-banig ang dagat, walang palatandaan ng pag-aalma, at kanina’y tila silahis ng araw ang sinag ng buwan (kawangis ng talbog ng liwanag sa dyolens ni Tyan pag tinamaan ng sikat ng araw), tumatanglaw sa daan ng mga mangingisda sa laot at umaaakit sa mga isda na puma-ibabaw.
“Hmmm, Tyan, amoy lansa, e!” bulong ni Nanang.

“Ay sya, marami sanang huli si Tatang para malamig ang ulo.”

“ Ala! Mas maraming huli si Tatay ko. Pinakamagaling manlambat yun, di ga?” singit ni Butsug.

“Ay ano! Basag naman ang dyolens mo, e! O sya, yabang pa!” sundot ni Tyan.

“Mag-intay ka! Bibili si Tatay ng dyolens! Marami. Bubulungan pa nila ni Tatay at Nanay ko! Talo ang bulong mo!”

“Magka-alaman mamya!”

“Ay, sige a! Pag di ka nagpunta…ay sya ka!” sa himig na pikon, may halong banta.

Bakas sa mukha ni Tyan ang pagkabahala. Marami nang uri ng bulong ang kaniyang nasagupa, ngunit kakaiba ang bagong bulong ni Butsug. Ano ang lakas na dala ng bulong ng ina at ama, tanong na pilit niyang hinahanapan ng sagot. Masuyo itong yayakapin ng ina, aayusin ang buhok na sabukot upang kahit paano’y malabnot ng mga daliri ang kagat ng agam-agam
.
“Bulong lang pala ng tatay at nanay nya, e. E me tatalo kaya sa bulong ko?”

Lobong hinipan ang dibdib ni Tyan, napuno ng lakas ng loob, sumargo sa kasuluk-sulukan. Ingat nitong dinaklot ang balutan at ipinatong sa magkasalikop na kamay ni Nanang.

“Mahiwaga ang bulong ko…” lambing ng ina.

Kiliti sa tagiliran ang mga katagang iyon, sapagkat ina, paniwala sa lahat ng salitang bitiwan - ilang ulit na niyang napatunayan: pangakong bagong damit natupad noong isang taon; bagong tsinelas ginamit lamang ng Tatang pangkalso sa banka; pag-eskwela nitong pasukan pinatigil ng Tatang para makatulong sa pangingisda; kakaning suman sa lihiya tuwing linggo, marami…marami pang pangakong natupad basta sinabi ng ina, di tulad ng amang napapako sa tubaan.

Pinikit ni Nanang ang mga mata, itinutuok ang noo sa kalawakan, at tahimik na umusal ng dasal. Kumislap ang balutan tila paglagpak ng mga talang alikabok sa halik ng labi ni Nanang.

“Ano’ng bulong mo, Nanang?” nakikiliting tanong ni Tyan, umiikot ang puwit sa kasiglahan.

“Sabi ko, mahal kita, anak. Dasal ko ay matupad lahat ng pangarap mo.”

“Ay? Ayokong mangarap?”

“Aba, e bakit?”

“Ala, upakan lang ako ni Tatang. Masama raw ang nangangarap…tingnan ko raw ang nangyari sa kaniya.”

Magugulat ang mag-ina sa mga hiyaw sa dalampasigan. Sa pagsilip ng araw sa silangan, natanawan ang ang pulutong ng bangka sa pangunguna ni Tiagong Lambat, ama ni Butsug. Singtulin ng paggaod ang tibok ng puso ni Tyan sa pangambang magkatotoo ang hula ng kalaban. Dagdag pa sa pagsisikip ng dibdib ang talon at sayaw nito sa buhanginan astang amoy na ang tagumpay, parang hawak na ang bagong dyolens na hahataw muli sa guhit na bilog sa kawayanan.

Hugos, tila mga tagahanga sa pelikula, ang mamimili sa pagdaong ng mga bangka. Ang kaninang dalampasiga’y naging munting palengke ng isdang sari-sari ang laki, liit, lapad, bigat, lansa; hatak sa tadtaran, buhos sa palangganang babaran ng yelo, asnan; o marinig ang bulungang tawad sa banye-banyerang isda, magpalitan ng kamay ang bungkos ng salaping malansa, may kaliskis na dikit pa.

“Huuu! Kabuntot kami ng barkong Hapon. Apaw ang isda sa dagat! E di pandalas ang lambat! Swirti!” sigaw ni Tyago. “E nirat-rat kami ng masying-gan, ay di ilag!” putok ang halakhak sa buong dalampasigan.

Kung nag-uumapaw ang lapu-lapu, tambakol, pugita, pating sa palanggana ni Tiyago, sa kilik na palanggana ni Nanang kita na ang butas na saping playwud sa ilalim. Malas, singhal ni Tatang, malas na naman at sayang ang pagod na dapat inukol na lamang sa isang galong tuba.

“Ay sabi nang tibayan ang sulsi sa lambat. Hindi nakinig! Ayan at napigtal, a!” himutok ni Tatang, “letseng babaeng malas ka talaga sa buhay ko, e!”

May banta pa ang kuyom na palad, handang pawalan ang isang umuugong na suntok ngunit di mabitiwan. Bagkus, aagawin ang palanggana sa asawa upang ito’y matisod at mangudngod ang mukha sa buhangin. Karaniwang tanawin iyon sa mga saksi ngunit sino sila upang mamuna? May magtatangka kayang mag-samaritano? Wala. Sa Pulo, kani-kaniyang pulo ang pamahayan. Ugali nang ipaling ang pansin sa sariling buhay, linisin ang sariling bakuran. Bawat isa’y may kani-kanyang ninanasang ligaya, may kani-kanyang pasang pasakit. Kung kaya dadamputin na lamang ang sarili, at sa sariling lakas ay ipagpapatuloy ni Nanang ang paglalakad pauwi sa kubong naghihintay.

Matapos ang maghapong paninimbang sa kaniyang Tatang, nakakita ng paraan si Tyan upang tuparin ang pangako kay Butsug. Hangos na darating ang tatlong kaibigan, mukhang hilahod sa paghatak sa maliit na bayong. Kaagad may hatid na babala ang dalawang kasama.

“Tyan, pinabulungan sa lelang nya, e!” bulong ng isang inuuhog.

“Ingat lang, ha, parekuy!” tapik ng pangalawa, sabay pahid sa manggas ng sipon.

“Tigil na! Ano, laban na, e!” hamon ni Butsug, sabay buhos ng isang bayong na dyolens – malalaki, makikintab, may kalansing ng nagbabantang panganib. Dahan-dahan, isa-isang nagsitalbugan pagpatak, nagtampisaw sa alikabok, at bumaon sa lupa tila inaangkin ang bahaging iyon ng lupa.

“Ang dami. Galing ng tatay mo, ano?” puna ni Tyan sa himig na naiinggit.

“Siyempre a! E mahal yata ako, e! Pati nanay ko, pati lelang ko,” yabang pa ni Butsug.

Kakaiba, may sariling buhay ang mga dyolens ni Butsug. May ngiting pukol sa kay Tyan, naghahamon, nagyayabang na alamin kung sino sa kanila ang kakain ng alikabok ng basag na bubog. Nag-unahan sa pagkasa sa hinlalaki at hintuturo ni Butsug, at pag-igkas, susunod-sunod na putok, bumulusok sa mga butas-butas na mukha… PAK! – labindalawang malalakas na sambulat! At hayun, tangay ng ipo-ipo ang labindalawang tumpok ng alikabok, nagsabog ng labindalawang guhit ng liwanag, sa kisame ng langit.

Nabingi ang gabi sa sigaw ng tagumpay ni Butsug. Tulala sa kabilang-dako si Tyan, maging ang dalawang uhuging nakasandal sa kaniyang tagiliran. Di nila maunawaan ang himalang nasaksihan – may bago ng tsampiyon sa kawayanan.

“Ang galing ng bulong ng tatay at nanay ko! Yari ka!” pagbubunyi ni Butsug. “Beee, e, may bulong kaya ng Tatang mo? Walaaaa! Gulpe lang ang aabutin mo! Beeee!” panunuya ni Butsug, ninanamnam ang bawat kataga.

Ma-uumid ang dalawang uhugin. Sa tagal ng kanilang pagsasama sa salpukan, kahit di napga-sang-ayunan, labas sa usapan ang kalagayan nila sa kani-kanilang bahay. at di kailanman isangkot ang sakit o hapdi o ligalig sa kanilang buhay.

“Tama na Butsug! Walang ganyanan!” singhal ng isang uhugin, sabay singa.

“E sa binubugbog sya ng Tatang nya, kasalanan ba niya yun? Wala kang pakialam dun!” singa pa ng pangalawa. “Pasalamat ka nga, di ka nababatukan ng tatay mo kahit mayabang ka, e!”

Hingal na matitigil sa pagdiriwang si Butsug. Sa pakiramdam, naungkat ang hindi dapat ungkatin, nabigyan ng kataga ang katotohang hindi nila kayang akayin sa matuwid o nihisan ng katarungan. Dali-daling pinulot at ang mga dyolens, isinilid sa bayong, liban sa isang makintab, kulay kayumanggi at bukod-tanging laki na naiwan sa loob ng guhit na bilog.

“Sa’yo na lang ‘yan,” bulong ni Butsug, sabay talilis.

“Pare kuy, wala yun,” tapik ng isa.

“Wala yun…gagong Butsug yun,” dagdag ng pangalawa.

Wala nga yun. Iba ang ninanamnam sa isipan… ang salitang “Tatay”…”bulong ng tatay…” na sa tantiya’y malayong marinig sa kaniyang buhay. Mga kataga iyong hindi maaasahan…bulong na malamang ipagdamot ng ama…may hiwagang sasangga sa mga salpok ng kalaban. Bagkus, may ngiting kukupkupin ang bagong dyolens na handog ni Butsug.

Tahimik ang paligid nang datnan ni Tyan ang tahanang kubo, may andap ng ilaw ng gasera at nakakarindi ang katahimikan - hungkag sa mga sigaw at lagapak na kinamulatan. Himala, matino ang ama, tahimik sa pagsubo ng tulingang inihaw sa ibabaw ng baga sa kalan, malayo ang tinging lusutan sa dingding na sawali. Himala ring hindi nabulyawan sa pag-uwi ng gabi. Matapos magmano’y sumiksik sa tabi ng ina’t tahimik nanginain, umiiwas makatagpo ang mata ng ama, o madampi ang kamay sa pagkurot sa isdang ulam. Maliksi ang mata, handa sa anuman. Walang dapat pangambahan, may bagong dyolens sa balutan kahit nag-iisa’y higit na malaking imbakan. Ngunit, naiiba ang gabing iyon. May himala kayang magaganap, kung sakaling…bakit nga di niya naisip noon…kung biglang siyang magkalakas-loob…ibuka dahan-dahan ang bibig…bitiwan ang tanong…kahit ngayong mahinahon nag-uusap si Tatang at Nanang…kahit ngayong marahang sumusubo ang ina habang nagsasalita ang ama, buong-buo ang bawat kataga, tuyot sa hiraya ng tuba…kahit ngayong marahang tumutulo ang luha ni Nanang at palakas nang palakas ang tinig ni Tatang…kahit ngayong subsob na si Nanang sa kaniyang bisig sa walang tigil na paghagulhol…walang nasa isip ni Tyan kundi alamin sa ama kung…kahit minsan… buong tapang na ilalahad ang palad, hawak ang kumikinang na dyolens…

“Tatang, pwedeng bulungan nyo ang dyolens ko…”

“Tang-ina mo! Magsama kayo parehong gago!” sabay tampal sa kamay ni Tyan.

Tumilapon ang dyolens, gunit bago bumagsak ay nasalo ng ina. Kapagkuwa’y tahimik tumayo ang ama, inis, papalabas ng kubo. Pumutok ang alikabok ng kahoy na nginatngat ng bukbok, nasinghot, nakalikot ang loob ng ilong ni Tyan, sumabog ang bulkang hatsing. Sa bagsik ng bahin, nabuwal ang pintuan, sinamang-palad na lumagapak sa ulo ng ama, malaking bukol ang iniwang alaala.

- 0 -

“Nanang, hanap ka ni lola na, e.”

Marahang hinahatak ni Tyan ang ina patayo sa pagkaka-upo sa malalaking bato sa dalampasigan. Agaw-dilim, tulad ng mga nagdaang hapon, walang lubay ang kumukulong dagat, pilit binubuwag ang moog sa dibdib ni Nanang.
“Nanang, hanap ka ni Bebeng.”

Ang mga katagang iyon, tila palahaw ng nalulunod sa karagatan…malayo sa dalampasigan, di marinig ninuman… hindi pinalad tangayin ng hanging habagat.

“Nanang, tay’na, e!”

Malayo ang tanaw ni Nanang, singlayo ng mga pangarap na tinangay ng hanging habagat at pinukol sa kaila-ilaliman ng laot, tulad ng Pulo na pinagkaitan ng matamis na kapalarang handog ni bathala – tumpok ng lupang tila sinapupunan ng dagat na laon nang di manganak. Malayo rin sa pananaw ang bagong tuklas na galing ng anak sa pangingisda; o ang mga palanggana ng yamang-dagat na sunong sa tuwing uuwi matapos ang magdamagan sa laot; o ang talino ng bunsong marunong ng magbasa sa turo ng lola; o ang nakumpuning kubo sa tulong ng mga kapitbahay at Butsug; o ang pananatili ng kapayapaan sa dagat. Malayo na ang kaniyang ama ngunit higit na malayo ang mahal na ina gayong katabi at ang pagita’y isang buntunghininga.

- 0 -

Sigla’y magbabalik kapag narinig ang tinig ng mga kaibigang tumatawag sa labas ng kubo, bitbit ang malililiit na sako ng dyolens. Kauuwi lamang mula Naujan matapos ang isang linggo sa paaralan, agad sadya si Tyan para sa umaatikabong basagan sa guhit na bilog. Ngunit ngayon, iba ang bida. Dating tsampyon siyang taga-kasa na lamang ng dyolens ni Butsug laban sa lumalagong pulutong ng kabataan sa Pulo na nagtatangkang tibagin ang trono ni Butsug. Bawat isang katunggali’y darating na may kargang bulong nagmula sa kung saang tinig sa gubat, sa dagat, hinugot sa lungga sa pusod ng lupa, tinungkab sa bahaw na lalamunan…balot sa mga seremonyang maikli at mahaba…may kasamang palabas na punum-puno ng makulay at malanding damit, balatkayo, awit, tula, indak at patawa bago sumabog ang alikabok. Maging mga matatanda’y nahalina dahil basagan ay mas kahindik-hindik kaysa patumbahan sa tunggaan ng tuba…kaaliw-aliw, mainam pamatay ng mga sandaling kabagot-bagot – tunay na akma sa pulong salat sa dvd o vcd. Kawayanan ay naging mala-sabungan na mala-paraisong parisukat na mala-koliseyum. Naliligiran ng kamatsile, sa loob ay mga kawayang upuang pala-palapag ang taas halos umabot sa kawayang pinakamatangkad. Sa labas, umuusok ang puwit ng mga tindero’t tindera ng saging na sinulbot sa asukal, inihaw na uwang, piniritong itlog ng uod, kuhol na binabad sa matamis na tubang kapipiga sa umaga, kakaning malagkit na gabi na tubong Pulo lamang ang magtatangkang lumunok kasunod ng lagok sa tuba sa nag-iisang basong pantagay. Naglisaw ang mga malinggit na bata karga ng mga kapatid, paikot-ikot sa mga tindahang may pandong na pawid, palibot-libot sa bilis animo buhay na pugitang hinagis sa baga, nagpipipilig ang walong galamay sa kadadakma sa pagkain malingat lang ang nagtitinda.

Malalakas na kalansing ng dyolens ang maririnig na lumulutang sa buong palaruan, hudyat ng pagsisimula ng araw-araw na basagan. Gumigiray ang mga kawayang upuan sa bigat ng dami ng manonood, kung hindi mag-iingat, magigiba’t babagsak kung may magkamaling mautot. Bawat isa’y humihiyaw, naiinip sa paghihintay sa simula ng salpukan. Sa hudyat ni Tyan, nagsimula ang unang bilang sa palatuntunan – ang mga pagtatanghal. Nagpatalbugan na sa galing at galaw, walang magpatalo sa tula at sayaw, parang hip-hap rambol na nagpapatumbahan at nagkakasakitan….nagtatalsikan ang pawis sa hangin, napunit ang mga basahang damit, nag-ulap ang alikabok sa paligid…pagsasanib ng panaghoy at angas upang makamit ang pinakalamalakas na kalampag ng kamay at paa ng mga manonood. Sapagkat batid nila, sa huli, iisa lamang ang ipagbubunying pinakamatigas na dyolens sa buong ka-Pulo-an.

“Kasa na!” sigaw ni Tyan.

Magpupulasan ang mga nagtatanghal. Unti-unting mananahimik sa lupa ang alikabok, magliliwanag dala ng mga libo-libong alitaptap. Bubuhos ang mga dyolens ng mga mapagtangka, tatabon sa malaking guhit na bilog…aalibukay ang alikabok, at sa paghawi maaaninag ang laki ni Butsug. Ipit sa hinalalaki at hintuturo ang malaking dyolens na nababalot sa hiwagang pinabintog ng takot ng kalaban. Sisingkit sa pagsipat ang mata, iigting ang mga litid, mababanat ang masel sa mga daliri, at pag-igkas, sigalpot ang tunod na bubog. Sasagitisit, palusob sa bundok ng dyolens, at pagsalpok, sagustsit ng mitsa ng bomba…sabog! Tigpol sila sa dyolens ni Butsug! Hihigupin ng hangin ang makapal na ulap ng basag na bubog, isasaboy sa kalawakan, magsasabog ng liwanag, animo histerya ng paputok sa bagong taon. Sa unti-unting pagpanaw ng huling diklap ng liwanag, simbilis ding naiga ng manonood sa kawayanan, nag-unahan ang mga paa sa pagtumalilis. Mga tindaha’y maliksi ring nagsipagligpit. Nakatutulig ang lagapak ng mga binatang sinasara, ilang sandali pa, kawayanang umaawas sa sigla animo palaisdaang naiga.
Makahihinga ng maaaliwalas sina Tyan, balik sa kanilang guhit na bilog ang katahimikan, kiskis ng kuliglig na lamang ang nangingibabaw sa kawayanan.

“Wahh-hu-hu-hu! Malungkot ang buhay na are, e! Wala pa gang pinapanganak para tumalo sa akin!” bunghalit ni Butsug.

Parang kumpas ng konduktor sa manunugtog, sunod-sunod na batok ang tinanggap ni Butsug, at pumeke pang akala mo’y mangungudngod at saka gumulong sa katatawa. Sa paghupa ng katuwaan, nilatag ang mga katawan sa lamig ng lupa’t tahimik na pinanood ang mga talang nagkikislapan sa langit, binibilang ang bawat isa, pilit na inaabot ng mga kamay tulad ng nakagawian.

“E, para kayong sira! Di nyo maaabot ‘yan!” bulalas ni Butsug.

“Ikaw ang sira, pag astronot na ako. Sasakay ako sa raket ko na korteng dyolens, tapos…” hindi pa tapos si Tyan nakutusan na siya ni Butsug.

“Sira-ulo ka. Bakit, napasok ka na sa iskul?”

Halong sakit at awit ang salitang iyon. Sa araw-araw hampas ng alon iyon sa kaniyang isip sa pananag-hili sa mga kalarong nag-aaral sa Naujan. Hindi lumilipas ang maghapon na hindi sumasagi sa isip ang mga pangarap, at kung bibilangin ay hindi magkakasaya sa mga daliri sa kamay at paa, isama pa ang sa kaniyang kapatid at ina.

“Ay kita nyong mga tala? Biktima ka lahat yan, e!” patutsada ni Butsug.

“Huuu…” bira ni Tyan, “…ay yung mga kulumpon dun, dyolens mo lahat yun, e!” Naghagalpakan ang tatlo na ikinayamot ni Butsug.

“E, ano! E Yung labindalawang talang yun. Sayo yun, a!” tira ni Butsug.

“Nauna ako sayo, e!”

“E sinong tsampiyon ngayon, ha? O, angal ka? Ilaban mong dyolens na bigay ko sayo ngayon?” pikon na si Butsug.

“Huuuu! Sang-araw, me bulong na uli ako. Tatalunin ko lahat dyolens mo, e!” balik ni Tyan para lalong mapikon ang kaibigan.

“Wooo! Ay mangarap ka!”

“Talaga…magiging tsampiyon uli ako, tapos…tapos…”

“Tapos!...Dahil wala kang bi-nesat, e! Lalambat ka e, wala ka namang huli!” patutsadang muli ni Butsug. Matatabunan ng matataginting na halakhak ang ingay ng kuliglig, ngunit mapuputol sa pagbulusok ng bulalakaw sa tabi ng buwan.

“Me hiling ako!” sigaw ni Butsug.

“Ako rin!” sabi ng unang uhugin.

“Ako rin!” sigaw sabay singa ng pangalawa.

Tahimik na pagmamasdan, tila nagdarasal, ang unti-unting paglaho ng bulalakaw sa likod buwan, at maya-maya pa’y naupos na ang apoy na buntot. Ipinagmalaki ng isa’t isa ang mga kahilingan: maging tsampiyon habang buhay ani Butsug; matalo si Butsug sigaw ni unang uhugin; ako rin, sang-ayon ng pangalawa, sabay singa.

“Ako, mag-iskwela uli!” bulong naman ni Tyan.

“Ako…mangingisda ako tulad ni tatay…maraming pera sa isda, e.” yabang ni Butsug.

Mapapalaot sa pagtatalo ang apat tungkol sa galing ng kanilang hiling. Walang padadaig sa halaga ng mga kuro. Mahigpit ang gigil ni Tyan, masugid na ipinaglaban ang pangarap, at sa sidhi hindi napansing mahigpit ang hapit sa dyolens na alaga at di napapaso sa apoy nitong nagliliyab. Sa singaw na init, gumuhit at inukit sa balat ng kawayan ang mga pangarap na isa-isang ipinahayag, ukit na animo alibata ng mangyan. Kung gaano naging mabilis ang balitak-takan, simbilis ding natapos ng dapuan ng hikab ang bawa t buka ng bibig, at putulin ang walang katapusang satsatan.

Hatinggabi’y hindi dalawin ng antok si Tyan, balisa sapagkat katatapos lamang saklolohan ang ina sa gabi-gabi nitong pakikihamok sa sigalot ng bangungot. Hindi makatulog sapagkat kakaiba ang bangungot ni Nanang ngayon. Salaysay ng ina’y namataan sa bintana ang asawa, duon sa may kakahuyan, tinangkang habulin ngunit dagling naglaho – palasak na karanasan sa Pulo ng mga kababaihang naghihintay sa asawa habang nasa laot. Mahigpit nitong hinawakan ang dyolens na nakasabit sa leeg, tulad nang nakagawian, at taimtim na humiling.

“Higupin mo ang sakit ni Nanang…kalimutan na si Tatang…higupin mo kamalasan namin…ay sige na, e!”

Buong gabi, pilit di isasara ang mga mata upang alalayan ang ina. Walang tigil sa pakiusap, paulit-ulit, walang pahinga, na isilid ang mga pasakit na iyon sa kaila-ilaliman ng hukay, tabunan ng lupa hangga’t di na marinig ang mga daing, hagulhol, palahaw. Hanggang abutan ng antok, at hindi na namalayan ang malambing na haplos na laging may hatid na ligaya sa kaniya.

Sa pagising ni Tyan abot na sa tuktok ng kubo ang tirik ng araw, napukaw sa anasang nauulinigan. Pupunga-pungas, mababanaag sa pagitan ng mga muta ang ina at kapatid sa harap ng tastas na larawan ni Hesus sa dingding, nagdarasal.

“Nanang…”

Sabog ang luha ni Nanang, mistulang buhos ito ng bagyong aanod sa mga dumi sa loob ng kubo at lilinis sa mantsa ng nakaraan. Mahigpit nitong yakap ang nabiglang anak, buong higpit, halos di na makahinga.

Mariin din ang yakap ni Tyan. At sa muling pagkakataon, nadama niya ang init na matagal inasam. Init iyon sa kaniyang dibdib na tila sinaing na kanin na sumusubo sa apoy, may kahalong halimuyak ng mainit na isdang tulingan na binalot sa dahon ng saging at niluto sa palayok, at walang kamala-mala’y napalitan ng amoy ng kaning nasusunog.

“Ay! Anak, bawasan mo ng gatong ang kanin!” tili ng ina, at tarantang parang tipaklong na lulundag sa banig, padaluhong sa kalan na isang hakbang lang ang layo.

Matapos ang mahabang panahon, naging maligaya ang pananghalian ng mag-iina, gayundin ang puso ni Tyan na umaawas sa saya sa pagbabalik ni Nanang mula sa malayong paglalakbay. Iyon ang kaniyang hinihintay, makita ang muling pagngiti ng ina upang maipagpatuoy ang naudlot na “…tapos…tapos…” upang matapos ang unang kabanata sa kanilang naudlot na buhay.

“Tapos, nanang, pag nakaipon ako, magpapatyo ako ng bagong kubo natin…tapos maliit na tindahan naman….tapos, mag-aaral si Ineng…tapos…tapos..”

“Tapos…mag-aaral ka uli…” haplos ng ina sa kaniyang pisngi, “…matutupad ang pangarap mo, anak.”

Mga pangarap ni Tyan, marami iyon, umaaawas sa dibdib, di kayang imbakin sa laki at dami at lawak na sakop. Isa-isa niya itong pakakawalan mula sa mahabang listang abot -langit. Kumakawala sa bawat usal, nagmula sa puso, higop ng bilog na bubog, imbulog sa natatanging mundo sa ibabaw ng mga pasakit, hapdi, dalamhating binata sa nakalipas na panahon, ng ina, ng kapatid, ng ama, at ngayo’y unti-unting bumabaon sa malalim ng balon ng paglimot at paghilom.

“Kulang pa, anak…ng bulong ko…bulong ni Ineng at ng lola mo…”

- 0 -

Limot ni Tyan ang mga pakikipagsapalaran ng mga kababata sa kawayanan. Nahirati sa magdamagang pangingisda at pagtulong sa ina pagtitinda ng inihaw na u-ang sa mga manginginom sa pulo. Tindahan iyong pangako na naging matagumpay dahil ayon sa mga nakangata kakaiba ang lutong, lasang niyog, may samyong bango sa dighay. Kaya nga matapos ang pangingisda’y matutulog lamang ng isang oras at paggising ay mangangakyat sa punong niyog, sa niyugan ni Tiyagong Lambat upang manghuli ng u-ang. Kalakal itong walang tutol ang may-ari ng niyugan dahil bukod sa ligtas sa mapaminsalang u-ang, kahati pa sa kita ng luto ni Nanang.

“Parekuy, ang daya mo, a! Dyolens naman tayo!” sumbat ni Butsug.

“Pasensya, e. Kawawa si Nanang, walang katulong.”

“Kahit sambeses lang?”

“Ay sa hapon, mag-aaral pa ako, e.”

“Wag na!”

“Ay sya…wala kang marating pag di ka nag-aaral, e!”

“Ay sa ayaw ko na, e! Ang layo nga ng nararating ko…dun sa Palawan pag inabot kami ni tatay ng dalawang araw sa pagsunod sa mga Hapon!” yabang ni Butsug, “O, sambeses la’ang nga, e. Bawas kaya ang kita mo?”

Tatango lamang si Tyan. Sambulat naman ang saya ng kaibigan paharurot sa pag-uwi upang paghandaan ang pagdalaw ng kaibigan sa kawayanan. Sa kaniyang pakiramdam tunay ngang kaibigan itong sina Butsug, bagamat may katok, di nakalilimot sa samahan. Naglaro sa isip ang panahong siya ang tsampiyon sa guhit na bilog. Ngunit laos na ang mga panahong iyon, wala nang saysay ang maging tigasin sa guhit na bilog, higit na makatuturan ang maging tsampiyon ng ina at kapatid. Dadalaw siya sa guhit na bilog upang sa huling pagkakataon ay saksihan ang tagumpay ng kaibigan.

Animo loob ng simbahan sa lakas ng ugong ng mga manonood ang daratnan ni Tyan, mangha sa mga pagbabago sa kawayanan. Sa labas pa lamang, patong-patong ang kapal ng tindahang alok ay matamis na tuba at pulutan. May mga tolda ng ukay-ukay ng mumurahing tuwalya, lambat, kawil, ti-syert, manggas, suklob, pekeng Avon. Sa kanug-nog na gubat ay natatindig ang tsubibo, meri-go-rawnd at palabas ng payaso sa entabladong nakapatong sa nuno sa punso – mga pang-aliw na dala ng mga estrangherong nakabalita sa natatanging basagan sa pulo - naglisaw ang mga ligaw na turistang taga-Maynila, naghahanap ng kakaibang trip, at mga reporter ng telebisyong nagpapanggap na tsampiyon laban sa mapagsamantala.

Pagpasok sa loob, sambulat na hiyaw ang salubong ng manonood sa dating tsampiyon. Hilong-tulingan sa mainit na parangal, ngunit duda’y pakana ng kaibigan. Pagkatapos ay matitigalgal sa mga pagtatanghal ala-karnabal: sirkerong patumba-tumba, kumakain ng apoy at lanseta at espada, mga nagmumumog ng bubog at bleyd, sadsad na patawa ng dalawang kaibigang uhugin, na tatapusin sa tatlumpung minuto ng paputok.

“Kasa na!” pigil ni Butsug sa palabasa, “Magka-alaman na e! Sino ang tunay na tsampiyon dine sa Pulo! Kaya, Tyan, isabak na yang dyolens mo, e!”

Atomik bamb itong sumabog sa tutule ng manonood, nagpukol ng alon-along lakas na bumisaklat sa taynga ni Tyan. Natigalgal ngunit di natinag sa kinatatayuan, nangiti bagkus sa hamong di inaasahan. Mahigpit ding pinisil ang nakasabit na dyolens. Naghahanap ng sagot sa mga tanong: isa pa kayang pagsubok itong hagis ng kapalaran sa kaniyang daanan, isang pagpapatiwakal gayong batid niya ang kalalabasan? Ngiti ang naging sagot sa sariling katanungan sapagkat ano pa nga ang silbi ng dyolens sa mga pagsubok na susuungin paglabas sa kawayanan – kung kakasihan ng bathala ng dagat – o sa sinumpang pulo. Maluwag sa dibdib at buo ang pasya, bahagi ito ng buhay na tatapusin na, at kung iyon ang ibig ng kaibigan, basagan itong kaniyang pagbibigyan.

“Yun la-ang pala, e. Are na!” ilalapag ang dyolens sa loob ng guhit na bilog, nang buong hinahon. “Ala’y basagin na, Butsug, e! ikaw nga ang tsampiyon dine, e!”

Hudyat iyon upang bumuhos ang libo-libong bubog mula sa mga kabataang nagmula pa kasulok-sulukan ng pulo, sa mga pulong kanugnog, at kung kapani-paniwala ang salaysay ng dalawng uhog, nagmula pa sa Yuropa, Isteyts, Tsina, Dyapan, kung-saan-saang lupalop.

Mistulang biniyak na pakwan ang mukha ni Butsug sa lapad ng ngiti, ipinukol lahat ng batikang dyolens sa tumpok sa gitna ng guhit na bilog. Sandali pa’y umalibukay ang makapal ang ulap, na maliksing tinangay ng alimpuyo sa kalawakan, duon, upang magsabog ng liwanag. At sa guhit na bilog nganga ang manonood sa nasaksihan, nagka-alaman na nga: natira sa guhit na bilog ay isang nagniningning na dyolens, kulay kayumangging - buong-buo, walang bingot, walang lamat. – dyolens ni Tyan.

Sa isang kisapmata, napalis ang kanina’y masasayang miron; nagsara ang mga tindahan, tumiklop ang upuang kawayan, tumalon sa dagat ang karnabal, naglaho ang mga payaso, nanumbalik ang katahimikan maliban sa ngingit ng kiskis ng mga kuliglig. Sa gitna ng guhit na bilog, naiwan ang apat na magkakaibigan, nagtatalo kung paano mapapatahan ang naglulupasay na si Butsug.

Lutang sa lupa, pauwing naglakad si Tyan sa kanilang bagong kubo, duon sa tabing-dagat kung saan walang habagat, at malayang nagtatampisaw ang mga isda, nag-aanyayang sila’y hulihin sa kaniyang lambat, hawak nang mahigpit ang bilog na bubog.

Mamayang madaling araw, maaga pa ang tugpa niya upang mangisda, sa gitna ng laot kung saan di siya mahihilo ga-pulo man ang laki ng alon.

Monday, August 10, 2009

Mamas ko po!

Maikling kwento ni Lem Garcellano

Nag-aagawan ang liwanag at gabi sa Divisoria sa panahong iyon ng tag-lamig ngunit saksi ang ginaw sa init ng habulan sa pagitan ng mga namamangketa at MMDA –

“Bangketa para sa tao!” sigaw ng mga humahabol, kasunod ay halihaw ng yantok di bale kung sino’ng mapukpok.

Sa tindi ng kaguluhan at ragasa ng sanlaksang munting namumuhunan, animo dagang imburnal sa bilis ang sigalpot sa pagtakbo ni Patpat, kasunod ang inang hagok sa hapo at dahak ng bumubulwak na plema sa baga. Sa tulin ng maliliit na hakbang, may sa tagabulag, di mabanaag ang mga paang kalahating dangkal ang haba - nakatutuwa para sa isang batang dalawang taong gulang. Di gayong kagulat-gulat para sa isang namulat sa tulin ng buhay sa bangketa sa Divisoria hanggang Quiapo – lakarin itong babagtasin ng mag-ina ngayong alas-singko ng hapon hanggang sa marating ang simbahan ng Quiapo mamayang hatinggabi.

Aywan ni Patpat kung ano ang espesyal sa araw na ito at mamayang hatinggabi. Kung bakit gayong hagok na sa hirap sa paghinga ang ina'y may kislap pa rin ang mata sa paghahanda sa gabing darating.

“Mamayang hatinggabi, mag-hohototay tayo!” kagalakang susundan ng ubong walang puknat, matitigil lamang kapag hinagod ang likod nya ng anak.

Maging silang kasabay sa bangketa’y animo may habol na di nya mawari: sa pamimili sa bangketa, kuripot na pakikipagtawaran sa laruan, pagkain, pandalas na sulyap sa celphone at orasan. Pilit pang singit ang habulan-taga sa alipores ni Bayani Fernando.

“Bawal ang pulubi dito!” pangaral ng mga ito.

“E s’an ba di bawal? Ha?” tigas na sigaw ng ina, tanong na alam niya’ng kasagutan ay hampas at pukpok ng yantok.

Pagliko sa madilim na eskinita sa Juan Luna, alam ni Patpat, ligtas na sila. Magsumiksik ang mag-ina sa mamasa-masang semento, sa pagitan ng putikang haligi ng dating pabrika ng t-shirt, mananahimik at maghihintay makalampas ang mga kampon ni BF. Bagkus mahinatakutan, mangingit si Patpat. Pagkakataon na naman iyong masiksik sa dibdib, mayakap, madama ang init ng ina sa kaniyang balat. At bagamat tila hinihigop sa maliit ng butas ng karayom ang natitirang oksidyen sa karbon monoksyad na buga ng mga dyipni sa kalyeng iyon, hele-hele ito sa pandinig. Pagod at lungkot ay limot kapag balot na parang kumot ang maliit nyang katawan sa pagkakayapos ng ina. Magkagayon, sa nadaramang pagmamahal manunumbalik ang lakas, biglang lulukubin ng siglang muling mangulit sa kalye, makipaghabulan, manuyo, mam-bwisit, mamalimos.

“’Mos? Mamas?” lambing nito sa ina, “’Mos? Mamas?”

Mos…Mamas...dalawang kataga, laging bukambibig, mga kataga na sa kaniyang isip ay may halaga sa ina.

“Ma-maya..na, Patpat.” Mahinang tugon ni Mamas, paputol-putol sa dalahit ng ubo, “Mag-pa-lamig-lamig muna…tayo. Malas dito…sa Quiapo, swerti tayo dun.”

Agad hihilig sa dibdib, tanda ng pag-unawa. Kung ano ang pasya ni Mamas, iyon ang masusunod sapagkat para sa kaniya laging tama ang ina. Pag sinabi ni Mamas na ‘mos, agad siyang liligid sa bangketa, lahad ang palad, kakalabitin lahat ng taong masalubong. Sapagkat batid nyang pagkatapos ng ‘mos, kahit abutin maghapon, pagsapit ng gabi, may pansit o tinapay silang pagsasaluhan ni Mamas. At sa piling ng ina, batid nyang di lang siya ligtas, may kayakap siyang may angking init kahit pa yayat ang katawang nginangatngat ng mikrobyo ng tibi.

Kailangang maghintay kahit abutin pa ng gabi, alam niya. Kailangan ang pagtitiis sapagkat may hatid itong biyaya kaninoman. Anumang bagal ng pagusad ng mga sandali, may gantimpalang naghihintay sa matiyaga. Sa pagal na katawan, paraiso ang mga sandaling pagbabantay sa paglipas ng panahon. Bawat himaymay ng laman ay malalango sa pagdalaw ng pahingang dulot ng antok, dala’y daloy ng lakas sa bitukang kinkain ng asido, sa bagang plema ang hinga, sa utak na nilalabnot na ang kamalayan…hatid ay ligayang pansamantala… idlip ay kalayaan sa daluyong ng araw-araw na saboy ng alikabok ng Divisoria, Quiapo, Recto.

Mapapapitlag sa paggising ang nahimbing na mag-ina sa buga ng busina ng mga dyipning namamasada. Pagmulagat ay hahantad ang gulong sa mukha, at kung hindi nakasiksik sa pagitan ng haligi malamang nahagip ng nagbanggaang kotse at dyip. Swerte, sa isip ni Mamas, matapos ang malalim na buntunghininga, habang kalong ang nangangatal pang anak. Sa dasal maririnig ang pasasalamat sa kabigan sa itaas. At agad magugulat, maaalala ang karera ng oras na naudlot sa pagkakahimbing – isang kasalanan sa kaniyang tingin dahil sa bulsa, mahina pa ang kalansing ng mga barya, kulang panghanda sa hatinggabi…hindi…hinding-hindi para sa kaniya…kulang pa ang barya para sa mainit na sabaw ng hototay na sasayad sa sikmura ng anak...ngayong natatanging gabi, gabing parasa kaniyang anak.

Ngunit nagbabanta na ang lalim ng gabi, at malayo pa ang simbahan ng Quiapo.

“Pat…tara na. Malayo pa tayo sa simbahan…”

“Mos? Mamas?”

“Oo. ‘Mos…"

Pagtayo’y mabilis na malulugmok, muntik-muntikanang mabitiwan ang anak, sinasalag ang bayo sa dibdib. At saglit pa’y, yanig ng pagsabog ng kumakawalang demonyo. Sunod-sunod, animo’y mundong nililindol, bubulwak ang plemang may palamang dugo.

“Diyos ko…wag po muna ngyon!” usal ni Mamas.

“Mamas?” ingit ni Patpat na may pag-aalala.

“Walang anuman, Pat. Tara na.”

Huhugot ng isang malalim na hinga, at magpapatuloy ito sa paghatak sa paa, gayong nauupos ang lakas sa mga binti at hita.

“Dalian natin, Patpat…baka maunahan tayo sa pwesto.”

At bakit hindi nga magmamadali: humuhugong sa tenga ang sermon ng pari sa misa, kahit malayo’y dinig na dinig niya; humuhugong din ang sagot ng mga nagsisipag-samba; kumonyon! Malapit nang maglabasan sa simbahan, kapagkuwa’y mag-uunahang maka-uwi sa kani-kanilang tahanan upang ipagdiwang ang hatinggabing natatangi. Kaladkad ang katawan, karga ang anak, anghel itong walang pakpak, lilipad sa paghabol sa mga nagtatangkang tumatakas sa kaniyang anak… lahad ang palad, naghihintay sa ’mos.

“’Mos…Mamas.”

Angat sa lupa ang mga paa, liliparin ni Mamas pagbagtas sa pandemonyo ng Recto Avenue. Di alintana ang mga tarantang kislap ng mga tivoli lights, ng mga sumasambulat na liwanag ng mga palamuting reindeer, santa klaws sa mga gusali at apartment, o maging ang mga nakaririnding tugtuging joy-to–the-world-silent-night-holy-night - mga kaaliw-aliw na tanawing di makaliligtas sa mata ni Patpat. Wala saysay iyon sa ina. Ano ang mga kislap at tunog sa mainit na hototay …sa panahon ng tag-lamig at natatanging hatinggabi ng kaniyang anak?

“Mamas…lamig!”

“Isipin mong humihigpop ka ng hototay, anak.”

Kapit-tuko itong mangungunyapit kay Mamas…kanlungang kinamulatan sa bangketa, arawgabi initlamig, sa ilalim ng tulay sa kanilang kahonbahay ng Samsung TV, sa putikang Divisoria at Tondo church, sa Quiapo, sa hiraptiis mula nang makulong ang ama (napagbintangang nagnakaw ng isang kahon ng mansanas sa Tutuban nuong, sabi ni Mamas, panahon ng tag-araw).

Sa paghataw sa Avenida, kung saan naglisaw ang mga mandurukot at mang-aagaw ng bata, si Mamas ay kapiling anuman ang kaganapan hinaharap, araw-araw, oras-oras - siya na may isusubo sa kanyang bibig kahit panis, inaamag na hamburger, palabok, pansit malabong nabulatlat sa trashbag ng Jolibee o McDo o Chowking o Red Ribbon o Moderna (ano ba iyong initin sa lata ng Nido sa apoy na pinarikit sa may ilalim ng poste ng Meralco) o ma-amutan ng limos ng dumdadaan-daan sa pwesto sa tabi ni Cathay na magte-tela sa Ilaya, bagamat nandidiri sa kanilang libag at asngaw ng basahang damit, samyo’y halimuyak ng imburnal.

At ngayong abot-tanaw ang simbahan ng Quiapo, si Mamas itong bagamat sagad ang lamig, hinihila sa hukay ang mga paa kahit sipsip ng tibi ang lakas ng katawan, sapagkat dapat magmadali, dapat sumalubong sa mga nagsi-samba, aapuhap sa limos na mahalaga...hindi...limos na hindi para sa kaniya.

Hahatkin pa ang mga paang tumututol na, namamanglaw man ang paningin sa tindi ng gutom at pagal na kalamnan. Sapagkat sa malayo tanaw na ang baha ng pulutong luwal ng simbahan, at higit pa'y sakmal ng ligalig dala ng mga kaaway na pulubing nakatirik na sa kani-kanilang haligi, ala-kristong bukas-palad, naghihintay sa biyaya mula sa kanilang may basbas ng simbahan.

“Huli na tayo…naunahan na tayo sa pwesto!”

Katal na tinig ng ina iyong alam ni Patpat, na sa bugso ng awa, kakawala sa buto’t balat na bisig ng ina, at palasong lalagos sa makapal na hanging hatak ng mga higanteng naglisaw sa Plaza Miranda, walang pakundangan sa kaligtasan, di baleng matadyakan, mabalibag sa kalsadang babad sa dumi ng kasalanan, walang humpay ang sigaw, sa tonong matinis na palahaw:

“’Mos po! ‘Mos po!”

May taginting ng takot sa kaniyang tinig - kukulangin ang baryang malilimos? walang maiabot na ‘mos sa ina? walang mag-amot kahit bulag na barya? kahit sanay siyang di malimusan kahit magtitihaya pa; libong ulit maiwasan, mapagalitan, masermunan, masapak... ngunit kakaiba ngayon ang panahon, tag-lamig itong inaasahan ni Mamas, kinakailangan ang tigas…hahagarin silang lahat, hahatakin ang pantalon, palda, hita, binti…

“’Mos po! ‘Mos po!”

“Batang ‘to! Sabihin mo sa nanay at tatay mo, magtrabaho sila!”.

“Letseng magulang mo! Anak nang anak, di ka naman mapalamon!” yamot na sumbat ng isa pa, tatabigin ang kamay ni Patpat.

‘Gubyernong letse kasi! Kung walang korap, walang pulubi sa kalsada!”, hinagpis naman ng isa, ni hindi makapaghagis ng barya.

Mga patutsada iyong karaniwang tunog sa tenga ni Patpat, pandagdag sa mga katangang 'mo at mamas. Magulang? Anak nang anak? Gubyerno? Ano yun...basta sa ‘mos, magiging maaaliwalas ang lahat. At kay Mamas, sanay na sa mga pasaring, pagkat batid nya ang katotohanan, masakit man ay may marangal niyang tanggapin. Makarating lamang sa bukana ng simbahan ay isa ng tagumpay sa gabing iyon. Ilang hakbang pa ay yayapak na siya sa lupang pangako, kung saan umaawas ang biyaya. Anumang mangyari, sa gabing iyon matutupad ang isang pangako.

Hindi kanlansing ng barya ang sasalubong sa ina sa bukana ng simbahan kundi matigas na siko ng kaagaw na pulubi.

“Tangnang hikain ka! Una ako sayo dito a! Sibat!” sigaw nito sabay amba ng sampal.

“Tibihin na nga, pinapatulan mo pa!” singit ng isa.

“Walang tibihin sa akin, oy! Pare-pareho naman tayong namumuhunan dito a!” sagot ng una, akmang sasamplain si Mamas.

Isang mamula-mulang buga ng plema ang kumawala sa bibig nito- sapol ang mukha ng kaaway. Isang malakas na suntok naman ang sukili, dumapo sa panga. Para itong kandilang naupos, di na namalayang pinupog at inihataw sa bangketa ang ulo.

“Mamas ko! Mamas ko!” palahaw ni Patpat, daluhong sa kumakabayo sa ina. Sa bilis ng sampalan, napasuot sa pagitan ng dalawa, naiipit at nagmistulang bulok na hamburger na nakalahig sa tambakan. Sa tagpong iyon pumagitna ang karamihan sa mga pulubi, inawat ang may lakas, gayong wala nang ulirat si Mamas. Naiwan itong nakabulagta sa gitna ng Plaza Miranda, at parang walang anuman nagpatuloy ang daloy ng trapiko, rumagsa ang paa ng tao, kumalansing ang ‘mos paghagis sa kalsda. Isang pulubi ang nagdalang-awa’t hatak na inilagak sa tabing bangketa ang ngayo’y nagkakamalay na ina.

“Mamas?” kalabit ni Patpat.

“Wag mo kong alalahanin…’mos na,” utos ng ina.

Mabilis tumalima si Patpat. Masigla itong pumagitna sa tarangkahan, sinalubong ang pulutong na nabawasan ng kasalanan. Lahat sila’y pinigilan, hinabol ang umiiwas, kinulit ang makukunat.

“Mos po!”

Ngayong gabi, kakaiba ang hagod ng tingin ng mga taong nagmamadali, puna ni Mamas. Higit ang pag-iwas, nilulunok ang suka na nakabara sa lalamunan. Dala kaya ng kanilang inasal? Patunay kaya na silang mahihirap ay napakababa ng pagkatao na sa halip maayos abutan ng limos, baskus ay tapunan ng barya tulad ng asong hinahagisan ng pagkaing tira-tira?

Kakaiba na rin ang lamig na hatid ng hangin. Pinasidhi nito ang bangis ng mikrobyo sa kaniyang baga, ngayo’y buong bagsik nitong binubusbos ang manipis na dingding ng ugat ng sako-sakong imbakan ng hangin, pinadadaloy ang dugo, unti-unting napupuno ng baha animo kapatid na dumarating na sama ng panahon.

“Hak! Hak! Palimos…hak!...po!

Mga huling kataga iyong bubulwak sa kaniyang bibig na natutuyot, dinidilig ng dugong umaagos.

“‘Mare. Tara na sa Mary Johnston!” pilit ng isa.

“Tanga! Mahawa ka pa!” babala ng pangalawa. “Nagpapa-awa lang ‘yan. Hoy kumita na ‘yan!”

Kahirapan nga kaya’y isang pagpapanggap maging sa mga mahirap, isang uri ng pagganap tulad ni Vilma Santos sa pelikulang “Ang maging Ulila.” O akting ni Nora Aunor sa “Himala”. Sabagay nga’t marami nang pumeke’t pinagkitaan ang tunay na kahirapan, hinubaran pa ng karangalan: mga batang sanggol karga ng gusgusing babae, naka-Benadryl na tulog; mga pulubing alipin ng sindikato; bulag na hindi, pilay na hindi; sira ulong hindi. Ang katotohanan ay singpula ng dugo sa bibig ni Mamas, at iyon ang katotohanang di mapaniniwalaan ninoman. Mahalaga'y kapiling ang batang sa kaniya’y nananalig, nagmamahal at naka-uunawa.

“Mamas! ‘Mos! ‘Mos!” pagbukas ng maliliit na palad, aawas ang piso, bente-singko, mananaka'y limang pisong barya.

“Mamas! ‘Mos! ‘Mos!” Sandakot na barya iyong alay, at sa himig ay minamadali ang ina. Tila bagang ngayong naka-ipon ng barya, magmamadaling makauwi sa ilalim ng tulay dahil malamig ang gabi, magtago sa loob ng kahon ng telebisyon, mamaluktot sa kapirasong sweter na Lacoste, katabi at yakap si Mamas, at kung magmimilagro’y makatikim ng pangakong hototay soup.

“Mamas! ‘Mos! ‘Mos!” mga katagang kasabay ay matamis na ngiti at sorpresang hindi inaasahan ng ina: isang balutan ng hamburger ng Jolibee, may kagat na, pilit na sinusubo sa nagulat na ina. Sa halip na tumawa, bumalong ang luha nito’t mahigpit niyakap ang anak, di pansin ang nabubuong pagsabog ng ubo sa dibdib, habol ang hininga, pagluhang walang pag-aalala sa sariling kalagayan kundi luha ng lungkot sa mapait na katotohanan.

“Ikaw ang kumain, anak,” bulong kay Patpat, tila nauupos na tanglaw ng bituin sa hatinggabi na tinakpan na ng maitim na ulap.

Tunay nga ang ulat ng panahon kanina sa malaking tv sa ibabaw ng Mercury Drug. Sasagad ang baba ng temperatura, huhugos ang ulan, di manunungaw ang mga bituin, gayundin ang pinakamalaking talang laging tanglaw sa sansinukob, sapagkat, ayon sa tagapag-ulat, kakaiba ang ingit ng langit ngayon sa lahat ng panahon ng nagdaang tag-lamig.

Sa simula’y ambon, ilang saglit pa’y buhos ng ulang hinulugang taktak, malakas ang lagapak, raragasa sa mga kanal at imburnal. Tangay ang mga labing ganda at dumi ng iiwang taon, mga dumi ng usok, agiw, kasakiman, kagahaman, kalungkutan, kasiyahan, tagumpay…hatak ang kapirasong Jolibeeng may kagat sa tabi…hahabol sa mga paang nagtatakbuhan pasakay sa mga dyip, auto, Pajero, Mercedes, BMW pabalik sa kanilang mga tahanan kung saan maghihintay sa pagdatal ng hatinggabing buong taon inasahan… lulunod sa ingay ng mga sigaw at tili ng mga nilalang na umiiwas matabig ang katawan ni Patpat, Mamas na nakahandusay sa baha, ngayo’y hindi na dinadalahit ng ubo o dumadahak ng plemang dugo, tahimik, at walang kakibo-kibo.

Ulan itong di naging matagumpay na lunurin ang palahaw na iyak ni Patpat.

“Mamas ko po! Mamas ko po!”

Mga katagang gugulat sa mga nagdaraan.

“Ay! Pasko na!” Galak pang dudukot ng sandaan sa pitaka, ililimos kay Patpat, hangos na tatalilis, magtatampisaw sa tubigbahang sasaboy sa mukha ng mag-ina.

“Mamas ko po!” bunghalit ni Patpat.

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported License.